„Mądrzy władcy i przebiegli dowódcy pokonują przeciwników i dokonują wybitnych czynów, ponieważ z wyprzedzeniem zdobywają wiedzę o wrogu. Takiej władzy nie uzyskuje się od zjaw ani duchów, ani na podstawie wniosków wypływających z różnych zjawisk, nie z obserwacji Nieba, ale od ludzi, ponieważ jest to wiedza o rzeczywistej sytuacji nieprzyjaciela" (źródło Sun Tzu "Sztuka Wojny")
Imperium radzieckie pod przewodnictwem partii komunistycznej oparło budowę swojej potęgi na dwóch organizacjach: cywilnej - KGB czyli Komitecie Bezpieczeństwa Państwowego (Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti) oraz wojskowej - GRU( do początku lat dziewięćdziesiątych) czyli Głównym Zarządzie Wywiadowczym Sztabu Generalnego. (Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije). W Polsce Ludowej odpowiednio te dwie służby znane były pod nazwą SB (Służba Bezpieczeństwa) oraz WSW (Wojskowa Służba Wewnętrzna) oczywiście bezpośrednio podlegające odpowiednim zarządom operacyjnym kontrolującym ten obszar imperium zewnętrznego.
Śmiało można wysunąć tezę, że jeżeli ma się do czynienia z jakakolwiek oficjalną instytucją rosyjską lub instytucjami państw byłego imperium radzieckiego, którym nie udało przeprowadzić się dekomunizacji oraz lustracji życia publicznego, spotkanie kogoś kto nie jest związany z którąś ze służb wywiadowczych, graniczy z niemożliwością. Wystarczy na potwierdzenie tej tezy podać liczbę 150 tysięcy czynnych agentów pod koniec komunizmu wyłącznie na terenie Polski, by zobrazować jak ogromny potencjał posiadały te organizacje. Jeżeli do tej tezy dodamy informację o zaledwie kilkuset ujawnionych agentach w skali całego kraju śmiało możemy powiedzieć, że te tajne organizacje stale oddziaływają na życie społeczeństw.
GRU a KGB
Już sama ich nazwa wskazuje, że organizacje te różniły się od siebie funkcjami jakie miały spełniać wobec systemu.
Głównym zadaniem KGB była ochrona systemu od wewnątrz czyli takie wywieranie nacisku na społeczeństwa, by nie było w stanie wykształcić wewnętrznej opozycji zdolnej zagrozić bezpieczeństwu imperium. Do podstawowych funkcji KGB należy zaliczyć działania takie jak: kontrola i zapobieganie ewentualnym protestom społecznym, kontrola kontaktowania się szeregowych obywateli ze światem zewnętrznym, ochrona najwyższych funkcjonariuszy partyjnych i rządowych, cenzura i dezinformacja, ochrona granic państwa, izolowanie gości zagranicznych, pokazywanie gościom zagranicznym obrazu ZSRS pożądanego przez władze albo przerywanie kontaktów. KGB realizowała również swoje funkcje poza granicami imperium. Do najważniejszych z nich możemy zaliczyć: wyszukiwanie i fizyczna likwidacja najaktywniejszych przeciwników, infiltrowanie środowisk emigracyjnych i neutralizowanie ich wpływu na własne społeczeństwo oraz międzynarodową opinię publiczną, zagłuszanie zachodnich rozgłośni nadających wiadomości w języku rosyjskim.
Celem działalności GRU było wykradanie najtajniejszych dokumentów, obalanie rządów, usuwanie niewygodnych dla Rosji polityków.
Ten fragment Instrukcji operacyjnej Zarządu II SG WP, najlepiej wskazuje, czemu i komu służyła wojskowa bezpieka:
”Rozdział I - Zasady ogólne: Głównym zadaniem wywiadu wojskowego jest zdobywanie, opracowanie i przekazywanie kierownictwu Partii i Rządu materiałów i informacji wywiadowczych o przeciwnikach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i państw wspólnoty socjalistycznej".
Podpisał generał Czesław Kiszczak, dnia 30.11.1978 r.
GRU zbiera i analizuje informacje w oparciu o następujące kryteria( źródło W.Suworow GRU) :
„Militarne, które składają się z informacji na temat struktury, jakości i rozmieszczenia sił zbrojnych wszystkich państw świata, ich planów i doktryn wojskowych, sił zbrojnych w całości, jak i każdego z ważniejszych sztabów, planów mobilizacyjnych, rodzaju szkolenia wojskowego, zaopatrzenia, morale itd.”
„Militarno – polityczne czyli wzajemne stosunki w jakich pozostają państwa obce, możliwe zmiany w przywództwie wojskowym lub politycznym, jawne i tajne tarcia czy pakty, nowe przymierza, zmiany w orientacji politycznej lub wojskowej armii, rządów czy całych bloków państw.”
„Militarno - techniczne Wszystko co jest związane z techniką wojskową i technologią wytwarzania nowych typów broni państw uważanych za potencjalnego przeciwnika (lub mało pewnego sojusznika), od projektów po testy prototypów.”
„Militarno – ekonomiczne. Możliwości produkcji nowoczesnego uzbrojenia, jakie posiada dany kraj czy grupa państw, potencjał przemysłowy, źródła energii, transport, rolnictwo, surowce strategiczne lub ewentualne cele ekonomiczne.”
Podstawowe zasady
1. Każdy sztab musi mieć własny wydział wywiadowczy.
2. Wydziały wywiadowcze sztabów podlegają bezpośrednio analogicznym wydziałom sztabów jednostek nadrzędnych.
3. Siatki wywiadowcze muszą komponować się w jedną całość, tak by siatka armii stanowiła część siatki wywiadu Sztabu Generalnego i siatki frontu (w czasach pokoju okręgu wojskowego lub grupy armii) czy floty.
4. Działalność dywersyjna jest zawsze mniej ważna od zbierania informacji, choć każda większa jednostka musi dysponować własną grupą dywersyjną (Specnaz). Grupa ta zawsze podlega wydziałowi wywiadowczemu sztabu danej jednostki.
5. Wywiad wojskowy musi być niezależny od organów bezpieczeństwa państwowego i ich wywiadu – ta zasada jest najważniejsza.
6. Agentów werbowano i prowadzono z terenu Rosji albo któregoś z sąsiednich krajów przy pomocy agentów już wcześniej zwerbowanych
Organizacja struktur wywiadowczych
Można podzielić organizację struktur wywiadowczych na trzy siatki, które uzupełniają się we wzajemnych działaniach . Siatkę klasyczną, szpiegowsko-terrorystyczną oraz siatkę wpływu.
Zadaniem agentów pracujących w ramach siatki klasycznej jest zbieranie informacji operacyjnych oraz ich analiza. Siatka szpiegowsko-terrorystyczna to wysoko wyspecjalizowani specjaliści, profesjonalni zabójcy pozostający bez przerwy w stanie gotowości bojowej. Siatka wpływu to agenci umieszczeni w instytucjach państwowych oraz kluczowych sektorach gospodarski której zadaniem jest wpływanie na strategiczne decyzje, ważne z punktu widzenia imperium.
Aby jednak można mówić o siatce agenturalnej należy ją wpierw stworzyć. W tym celu do państwa, które ma być celem działań operacyjnych, należy wysłać specjalnie przeszkoloną osobę tzw. „nielegalnego” . Są to z reguły kadrowi pracownicy wywiadów, działający na terytorium obcego państwa poza oficjalnymi przedstawicielstwami. Jest wyposażony w fikcyjny życiorys tzw. legendę i uchodzi za obywatela państwa, na terenie którego stacjonuje.
„Nielegalny” nie może utrzymywać żadnych kontaktów z miejscową rezydenturą placówkową(agenturą w oficjalnych instytucjach) i musi być kontrolowany bezpośrednio przez Centralę. Całość działań wywiadowczych na danym terenie musi być planowana w taki sposób by „nielegalni” poza sytuacjami awaryjnymi byli całkowicie niezależni od agentów działających w oficjalnych przedstawicielstwach(rezydenturach placówkowych).
Rezydentura „nielegałów” to jednostka organizacyjna wywiadu składająca się z minimum dwóch „nielegałów” rezydenta i szyfranta oraz minimum jednego agenta pracującego dla nich. Rezydent jest najstarszym stopniem oficerem. Wybierany jest spośród grona najbardziej doświadczonych oficerów z minimalnym stażem trzech do pięciu lat na stanowisku zastępcy rezydenta. Odpowiedzialny jest tylko przed szefem GRU . W dużej rezydenturze ma on stopień generała majora, w pozostałych pułkownika . Jest w pełni (oraz wyłącznie) odpowiedzialny za dyscyplinę i bezpieczeństwo każdego z oficerów operacyjnych indywidualnie, oraz rezydentury jako całości. Jego podstawową rolą jest koordynacja z reguły nie angażuje się bezpośrednio w pracę operacyjną, Rezydent czasami osobiście nadzoruje szczególnie ważne akcje przeprowadzane przez mniej doświadczonych podwładnych.
Podstawowym zadaniem rezydenta jest werbunek jak największej liczby agentów, gdyż bez nich nie jest w stanie zdobyć żadnych informacji. Szyfrant odpowiedzialny jest za informowanie o postępach prac rezydenta oraz przekazywaniu meldunków.
Zastępca rezydenta jest asystentem rezydenta i przejmuje jego obowiązki na czas nieobecności szefa, wykonuje zlecenia rezydenta. głównie zajmuje się werbowaniem i prowadzeniem agentów. W przypadku ważniejszych operacji zastępca rezydenta dowodzi zespołami kilku oficerów operacyjnych.
Oficer operacyjny od chwili przybycia do rezydentury ma obowiązek zwerbować minimum jednego agenta oraz często prowadzić dwóch-trzech pozyskanych przez poprzedników. Musi utrzymać tych agentów i zwiększyć ich wydajność. Obowiązkiem oficera operacyjnego jest uzyskiwanie danych wywiadowczych w każdy dostępny sposób. .
Starszeństwo w rezydenturze zależne jest od liczby i jakości werbunku; wiek, stopień czy oficjalne zajęcie oficera nie mają znaczenia. Ich wzajemne stosunki przypominają w pewnym stopniu stosunki panujące wśród pilotów myśliwskich w czasie wojny – liczy się nie stopień wojskowy, a liczba zestrzeleń.
Adekwatnie wygląda sytuacja w przypadku rezydentur „legalnych” czyli jednostek organizacyjnych umiejscowionych w oficjalnych placówkach. Rezydenci, wraz z zastępcami oficjalnie są dyplomatami, podobnie jak większość oficerów operacyjnych służb. Praktycznie każde oficjalne zajęcie, jakie wykonuje członek siatki konspiracyjnej za granicą, może być użyte do zamaskowania oficera wywiadu: szofer, sprzątaczka, korespondent zagraniczny, czy sprzedawca.
Siatki „nielegalnych” i „dyplomatów” pracują niezależnie od siebie ale ich cel jest wspólny: zwerbować jak najwięcej agentów na każdym szczeblu władzy. Bez agentów penetrujących obce rządy, siły zbrojne i przemysł nie ma bowiem praktycznej działalności wywiadowczej.
Agent jest to osoba pozyskana do współpracy, przez wywiad, jest on na ogól cudzoziemcem i za swoją pracę otrzymuje wynagrodzenie. Agent może być źródłem informacji lub osobą wykorzystywaną w ramach tajnych operacji.
Bez elementu tresury stosunki pomiędzy agentem prowadzącym a jego agentem są niemożliwe.
Kandydat do werbunku musi mieć potencjał czyli na drodze swojej kariery mieć dostęp do użytecznych informacji. Musi istnieć podstawa werbunku a więc powód dzięki któremu osoba ta da się zwerbować np. trudności finansowe.
Po wytypowaniu kandydata następuje poszerzenie wiedzy o tej osobie. Gromadzone są wszelkie informacje na jego temat, zarówno ze źródeł oficjalnych (książka telefoniczna) jak i poprzez agentów. Osoba taka zostaje poddana stałej obserwacji. Kolejnym etapem jest opracowanie agenta a przede wszystkim pogłębienie jego motywów, dzięki którym powinien dać się zwerbować. Na tym etapie oficer prowadzący powinien nawiązać osobisty kontakt z kandydatem. Najlepsi oficerowie prowadzący wcale nie muszą wprost składać propozycji współpracy. Kandydat stopniowo staje się agentem, nie zdając sobie sprawy, że przysługa jaką wykonuje dla przyjaciela jest korzyścią dla siatki konspiracyjnej. Kandydat nie podejrzewa że jest werbowany i nie rozumie, że jego rozmówca ma do osiągnięcia cel i pod tym kątem prowadzi rozmowę.
Podział i funkcje agentów
Tak oto przedstawia funkcję i role szpiegów najstarszy autor poruszający tą tematykę(Sun Tzu "Sztuka wojny"):
„Kto, nie posiada mądrość Sage nie umie korzystać ze szpiegów. Kto nie jest dobroduszny i prawy, nie może zatrudniać szpiegów. Kto nie jest wnikliwy i bystry, nie potrafi dostrzec treści w raportach wywiadowczych. Wnikliwość i jeszcze raz wnikliwość! Nie ma krajów, w których nie zatrudnia się szpiegów"
"Istnieje pięć typów szpiegów: miejscowy, wewnętrzny, nawrócony, czyli podwójny agent, martwy, czyli rozgłaszający, oraz żywy. Jeżeli wszystkich pięć typów współpracuje ze sobą i nikt nie zna ich Tao, to mamy do czynienia z "metodą duchów". Dla władcy jest to istny skarb. Szpiedzy miejscowi to zatrudniani przez nas ludzi z lokalnego terenu.
Szpiedzy wewnętrzni to zatrudniani przez nas ludzie, którzy piastują stanowiska w kraju przeciwnika. Podwójni agenci to zatrudniani przez nas szpiedzy nieprzyjaciela.
"Martwi", czyli rozgłaszający szpiedzy to ludzie zatrudnieni, aby poza granicami państwa siać dezinformację. Trzeba im podsuwać fałszywe informacje, żeby do szpiegów przeciwnika docierała nieprawda. Żywi szpiedzy to tacy, którzy wracają ze zdobytymi informacjami. Pośród wszystkich spraw Trzech Armii najbliższe stosunki powinny łączyć je ze szpiegami. Dla szpiegów nie ma zbyt szczodrego wynagrodzenia. Nie ma tajniejszych spraw niż te, które dotyczą szpiegów."
"Generalnie w przypadku armii którą chcesz zaatakować, miasta, na które chcesz przypuścić szturm, i ludzi których chcesz zamordować, najpierw musisz poznać imiona dowódcy obrony, jego zastępców, sztabu, strażników i obsługi. Musisz wysłać szpiegów, żeby zdobyli te informacje"
"Trzeba poszukiwać agentów przeciwnika, którzy przybyli nas szpiegować. Kuś ich zyskami, pouczaj i nie wypuszczaj z ręki. W taki sposób pozyskuje się podwójnych agentów. Dzięki zdobytej od nich wiedzy możesz rekrutować szpiegów lokalnych i wewnętrznych. Dzięki zdobytej od nich wiedzy szpiedzy jednorazowi mogą rozgłaszać fałszywe informacje i dezinformować przeciwnika. Dzięki zdobytej od nich wiedzy, gdy nadejdzie czas, będziesz mógł zatrudniać żywych szpiegów. Władca musi znać tych pięć aspektów działalności wywiadowczej. Od takiej wiedzy zależy nawracanie szpiegów; trzeba być więc szczodrym dla podwójnych agentów. Mądrzy władcy i rozważni dowódcy, którzy potrafią zdobywać dobrze poinformowanych szpiegów, zyskują ogromną przewagę. Oto kwintesencja działań wojskowych, od których zależą posunięcia..."
Agentów można podzielić ze względu na funkcje jaką pełnią w siatce konspiracyjnej na agentów podstawowych oraz wsparcia.
Agenci podstawowi
Najważniejszy z punktu widzenia budowy siatki wywiadowczej jest agent dostarczający informację. Agenci źródła to osoby które bezpośrednio uzyskują informację, dokumenty i inne materiały wywiadowcze. Podstawowym kryterium werbunku jest dostęp do tajemnic państwowych, wojskowych czy technologicznych. Taka osoba po utracie możliwości zdobywania materiałów wywiadowczych i przekwalifikowaniu na inny typ agenta jest najbardziej godna zaufania gdyż ktoś taki ma zbyt dużo do stracenia by zdradził.
„Pod koniec komunizmu było 150 tysięcy czynnych agentów. Wiedza o nich ogranicza się może do identyfikacji około 2000 w skali całego kraju. Stado donosicieli, mniej i bardziej użytecznych, z jednej strony prymitywnych i głupich, a z drugiej wykształconych i bardzo inteligentnych było podstawową bazą bezpieki, raportowali o wszystkim co widzieli i co podsłuchali w swoim otoczeniu. Ich donosy były niezwykle cenne, ponieważ dawały wiedzę o tym co się dzieje w zakładzie pracy, na uczelni czy wśród kolegów, pozwalały więc bezpiece na rozpoznanie środowiska i konkretnych ludzi, stworzenie ich portretu psychologicznego niezbędnego zarówno dla zwalczania figuranta jak i do jego rekrutacji.
Pospolici donosiciele dostarczali haków, które umożliwiały szantaż i pozwalały na rozszerzanie agenturalnej siatki. Jednocześnie stwarzało to możliwość weryfikacji innych raportów i dokładniejsze śledzenie sytuacji. Ich przydatność była jednak ograniczona do raportowania o działalności organizacji i osób, w zależności od tego co w danym momencie interesowało bezpiekę. A także do stałego nadzorowania całych środowisk i miejsc pracy. Przeciętnych kablowników można było poszczuć przeciwko komuś, zlecić szczegółową obserwację, zażądać specjalnych usług”(J.Darski)
Szef grupy który podlega rezydenturze „nielegalnych”, jest samodzielny w swoich decyzjach. Posiada niezależność finansową a w przypadku zagrożenia dekonspiracją może liczyć na pomoc centrali. Powinno wybierać się ich spośród najbardziej doświadczonych członków siatki o długoletnim stażu i udowodnionej lojalności.
Agenci wpływu to osoby których zadaniem jest wpływanie na proces kształtowania przyszłych rządów (np. faworyzowanie kandydata na prezydenta w mediach, bądź nasilić kampanię negatywną na przeciwnika), Awansowanie w partii w której zdobyło się pozycję tylko osoby, które mogą pomóc w działalności konspiracyjnej..
Agenci egzekutorzy to osoby do specjalnych zadań takich jak: zamachy, akty dywersji, sabotaż.
Agenci werbownicy osoby które tracą możliwość zdobywania tajnych informacji. Wywodzą się z najbardziej zaufanych i sprawdzonych agentów. Używani są wyłącznie do werbowania nowych agentów.
Agenci wsparcia
Agenci odpowiedzialni za legalizację są prowadzeni i werbowani przez „nielegalnych”. Wywodzą się spośród policjantów, pracowników wydziałów paszportowych i konsulatów, celników, urzędników imigracyjnych i pracowników związków zawodowych.
Gdy „nielegalny” przybywa do danego kraju, zadaniem agenta jest wystawienie dla niego dokumentów potwierdzających nową tożsamość
Do tej grypy należy zaliczyć również właścicieli lokali konspiracyjnych, bezpiecznego adresu, telefonu czy łącza internetowego oraz kurierów zajmujących się przewożeniem towaru przez granice państwa. Zasadą powinno być przewożenie towaru etapami.