IMPERIUM
________________________________________________________________
Litewskie pytania
Pragniemy przedstawić naszym Czytelnikom niektóre z odpowiedzi na ankietę, jaką do działaczy politycznych Litwy skierował Józef Darski - prezes przedstawicielstwa zagranicznego LDP"N". Odpowiedzi te wydają się bardzo interesujące; naświetlają one - z różnych stron - niezbyt znaną u nas sytuację na Litwie i - co też ważne - ujawniają szereg groźnych analogii pomiędzy polskim i litewskim wariantem pierestrojki.
Tłumaczem tekstów litewskich jest p. Jacek Oporski Red.
PYTANIA:
1. Jaką rolę odegrali komuniści w utworzeniu Sajudisu? Na ile partia kontroluje Sajudis, o ile w ogóle ma coś do powiedzenia w sprawie jego polityki?
2. Jakie są stosunki między Sajudisem a partiami politycznymi? Czy partie polityczne mogą się rozwijać swobodnie, czy też Sajudis wystarcza wszystkim jako jedyna siła polityczna?
3. Jak komuniści przyjęli wybór V. Landsbergisa na prezydenta, biorąc pod uwagę fakt, że w wypadku Łotwy i Estonii prezydentami wybrano komunistów (byłych członków partii)?
4. Dlaczego to nie udało się w wypadku Litwy? Czy Sajudis różni się w sposób istotny od Rahvarinne i Frontu Łotewskiego?
5. Dlaczego komuniści objęli wszystkie najważniejsze stanowiska w rządzie litewskim?
6. Czy prasa litewska jest rzeczywiście niezależna, czy też kontrolowana przez rząd? Jak wytłumaczyć wyniki ankiet przeprowadzanych przez tę prasę, z których wynika, że prezydenta Landsbergisa popiera tylko 28 procent Litwinów, a Brazauskasa 50 procent.
7. Dlaczego Litwę spotkała blokada, podczas gdy deklaracje Łotwy i Estonii spotkały się tylko ze słowną reprymendą? Czy nie są one w istocie po myśli Moskwy, podczas gdy deklaracja Litwy wykracza poza ramy symboliki politycznej?
8. Jaką rolę odegrali komuniści w głosowaniu nad moratorium?
9. Dlaczego V. Landsbergis ustąpił?
10. Co działo się w ciągu tygodnia poprzedzającego przyjęcie moratorium, tj. po zapowiedzi, że posłowie Sajudisu będą głosowali przeciw moratorium i rezolucji Rady Wileńskiej Sajudisu odrzucającej propozycję rządową?
11. Jak wyniki głosowania przyjęło społeczeństwo i jakie będą psychologiczne skutki tego głosowania?
12. Czy jakakolwiek siła polityczna sprzeciwiła się decyzji parlamentu? Kto głosował przeciw przyjęciu moratorium (lista nazwisk i przynależności partyjnej)?
LEONAS SABALIAUSKAS - fizyk, przewodniczący regionalnej grupy Sajudisu.
1. W 1988 r. w grupie inicjatywnej Sajudisu, która później prawie w całości weszła do Rady Sajudisu, blisko połowę stanowili "postępowi" komuniści. Jednak w pozostałych, niższych strukturach Sajudisu komunistów było bardzo mało. Obecnie komuniści nie kontrolują Sajudisu, jednak poprzez kontrolowane przez siebie środki masowego przekazu usiłują oddziaływać w kierunku przeciwstawienia Sajudisu parlamentowi.
2. Przed wyborami do parlamentu w 1990 r. Sajudis popierał wszystkie tworzące się partie (niekomunistyczne). Obecnie partie są już w stanie rozwijać się samodzielnie.
3. Na wybór Landsbergisa na Przewodniczącego Rady Najwyższej komuniści zareagowali bardzo negatywnie. W kontrolowanych przez LKP środkach masowego przekazu do tej pory trwa wroga Landsbergisowi kampania.
4. Brazauskas nie został wybrany prezydentem, ponieważ jego partia zdecydowanie przegrała w wyborach do parlamentu. Obecnie partia komunistyczna jest w stosunku do klubu parlamentarnego Sajudisu niekonstruktywną opozycją. Na Łotwie i Estonii, jak się wydaje, tamtejsze partie komunistyczne skonsolidowały się z frontami ludowymi.
5. Dla uniknięcia otwartej konfrontacji z LKP, rząd był formowany na zasadzie koalicyjnej, a większość liderów Sajudisu została już wybrana do parlamentu. Innym, moralnym aspektem tworzenia w ten sposób rządu, było umożliwienie partii komunistycznej, jako zbiorowemu przestępcy, odkupienie swoich win wobec narodu litewskiego.
6. Większość głównych litewskich czasopism oraz radio i telewizja często atakują parlament, poniewż w ich redakcjach (podobnie jak w rządzie) większość stanowią komuniści i ekskomuniści. Landsbergis jest politykiem stylu zachodniego nie przez wszystkich jeszcze docenianym. Brazauskas, odwrotnie jest politykiem w stylu wschodnim, wychowanym w pokorze dla Kremla, "jednodniowym" i niesamodzielnym. Fakt, że większość ludzi pojmuje niepodległość jeszcze bardzo pragmatycznie, pomaga środkom masowego przekazu ukierunkować opinię publiczną korzystnie dla Brazauskasa.
7. Po ogłoszeniu niepodległości Litwy, Gorbaczow uroczyście zapewniał Zachód, że stosunki z Litwą oparte będą na politycznych jedynie rozwiązaniach. Zachód nie zrozumie nigdy, że żadne dotychczasowe rozwiązania Kremla nie były możliwe bez użycia siły, jako że są bezprawne. Ponieważ Litwa jako pierwsza prawnie ustanowiła swoją niepodległość, na niej zostało wypróbowane nowe polityczne "rozwiązanie": armia i blokada ekonomiczna. Ponieważ nie dało to oczekiwanego efektu, podobne środki nie zostały za- stosowane wobec Łotwy i Estonii.
8. Komuniści cały czas popierali "suwerenność" w ramach nowej federacji ZSRS, ponieważ egzystencja LKP bez wsparcia Kremla jest niemożliwa. W tym kontekście moratorium jest dla nich bardzo korzystne.
9. Znaleziono rozwiązanie zadowalające obie strony: Kremlowi wystarczyło tylko samo słowo - moratorium, a wysunięta przez parlament ostateczna propozycja przewiduje moratorium - zawieszenie na czas negocjacji niektórych prawnych aspektów niepodległości, jeżeli negocjacje te przebiegać będą w korzystnych dla Litwy warunkach. Landsbergis docenił to i "zgodził się".
10. Landsbergis przekonał większość parlamentu, by doceniła wagę chwili. Był to manewr polityczny, który pomógł Gorbaczowowi utrzymać się na pozycji lidera KPZS i i jednocześnie przerwać blokadę Litwy.
11. Z początku społeczeństwo spoglądało na moratorium z niepokojem - obawiano się, że skutkiem będzie powtórne wejście w życie konstytucji ZSRS. Obecnie nie ma żadnego moratorium, nie wiadomo, kiedy rozpoczną się negocjacje, blokada ekonomiczna została odwołana, coraz więcej republik ogłasza deklaracje suwerenności. Do tej pory wybrano jedynie komisję na konsultacje przed właściwymi negocjacjami z Moskwą, większość ludzi dobrze zna tekst postanowienia o moratorium, żadne negatywne skutki psychologiczne nie powinny mieć miejsca.
12. Najbardziej zdecydowanie przeciw samemu pojęciu moratorium walczyła i nadal walczy Lietuvos Laisves Lyga (Litewska Liga Wolności). Głosowanie w parlamencie nad tą kwestią nie było imienne - nie znane są nazwiska głosujących przeciwko moratorium.
EGIDIJUS MEILUNAS - dziennikarz niezależny
1. Zanim odpowie się na to pytanie, trzeba je nieco uściślić. Sajudis nie odgrywa teraz jako ruch społeczny tak dużej roli, jak uprzednio. Obecnie należałoby mówić o grupie posłów Sajudisu w parlamencie. Około 40% stanowią w niej członkowie partii komunistycznej i byli komuniści (którzy wystąpili z partii w ostatnim czasie). Nie są oni tak radykalni jak niekomuniści; mówią, że trzeba "postępować ostrożnie, nie spieszyć się, iść na kompromis z Moskwą" etc. Jeżeli chodzi o powstanie Sajudisu w roku 1988, to z początku we władzach Sajudisu było około 35% komunistów, potem ich odsetek spadł do 30% (kilku wystąpiło z partii).
2. Od początku tworzenia się różnych partii politycznych, Sajudis nie utrzymywał z nimi ścisłych kontaktów. Później rozpoczęły się posiedzenia "okrągłego stołu". Uczestniczyli w nich przedstawiciele Sajudisu i innych sił politycznych - miały one umożliwić koordynację działalności. Lecz zazwyczaj porozumienia nie były wykonywane, ponieważ partie wysuwały postulaty bardziej radykalne niż Sajudis. Jednak partie były słabe i bez wsparcia ze strony Sajudisu trudno byłoby im istnieć. Z czasem kilku liderów Sajudisu stało się przywódcami partii, np. ekonomista Antanaviczius został przewodniczącym parti socjaldemokratycznej, Z. Vaiszvila - przywódcą partii Zielonych, a były sekretarz Sajudisu V. Cepaitis założył nową partię - Partię ,,11 marca".
3. Kiedy Landsbergis został wybrany prezydentem komuniści rozwinęli ogromną kampanię propagandową, domagając się, by Landsbergis zrezygnował ze stanowiska, a na jego miejsce został wybrany sekretarz partii komunistycznej A. Brazauskas. Jednak większość ludzi poparła Landsbergisa.
4. Komunistom nie powiodło się na Litwie, ponieważ nie mieli oni pełnej kontroli nad Sajudisem, ponadto nie przewidzieli, że prawica jest tak silna. Tymczasem w łotewskim i estońskim froncie narodowym komuniści byli reprezentowani liczniej, stąd Moskwie łatwiej było je kontrolować.
5. Moim zdaniem, były dwie przyczyny: 1) Tuż po ogłoszeniu niepodległości usunięcie komunistów ze wszystkich stanowisk nie było możliwe, ponieważ w takim wypadku komuniści zwróciliby się o pomoc do Moskwy. 2) Zadecydowało też to, że wielu ludzi omamionych komunistyczną propagandą uważało, że na ministerialnych stanowiskach należy pozostawić, kompetentnych, uprzednio pracujących na nich ludzi.
6. Jeżeli chodzi o prasę i inne środki masowej informacji, to większość z nich jest prokomunistyczna. Z 5 mających najwyższy nakład czasopism, dwa są komunistyczne, inne zazwyczaj krytykują Landsbergisa. Jest tylko jedno oficjalne czasopismo, które nie poddało się kontroli komunistów czy ekskomunistów - "Lietuvos Aidas" ("Echo Litwy").
7. Moskwa wprowadziła sankcje ekonomiczne przeciwko Litwie, ze względu na polityczny radykalizm litewskiej deklaracji niepodległości, która przewiduje natychmiastowe utworzenie niepodległego państwa. Tymczasem w przypadku Łotwy i Estonii przewidziany jest okres "przejściowy", co Moskwie jest bardzo na rękę.
8-9. Moratorium zostało ogłoszone z inicjatywy komunistów i ekskomunistów. V. Landsbergis musiał się zgodzić, ponieważ znalazł się w parlamencie w mniejszości.
10. Według mojej opinii, na wielu ludzi oddziałała propaganda komunistów, i dlatego w przeciągu tygodnia opinia publiczna skłoniła się w stronę moratorium.
11. W społeczeństwie moratorium przyjęto różnie, przeciwnicy i zwolennicy podzielili się mniej więcej po połowie. Psychologiczne skutki już mają miejsce - to ustępstwo wobec Moskwy, stanowi dowód na to, że Moskwa może mimo wszystko powstrzymać Litwę na drodze ku niepodległości.
12. Przyjęciu moratorium przeciwna była Lietuvos Laisves Lyga (Liga Wolności Litwy). Dane dotyczące głosowania (kto głosował przeciw, kto za) nie zostały ogłoszone.
VIDA LAUMENSKAITE - Sekretarz Sajudisu
1. W tworzeniu Sajudisu komuniści uczestniczyli szczególnie aktywnie. Partii komunistycznej przydzielono kierow- niczą rolę w procesie "pierestrojki", w tym, oczywiście, celu, by proces ten był kontrolowany. Widoczne to jest nie tylko na Litwie, lecz i w innych sowieckich republikach, a także i we Wschodniej Europie. Pojawienie się Frontów Ludowych to jedna z części składowych gorbaczowowskiej "pierestrojki": przecież dla łatwiejszego dokonania reform "na górze" potrzebne jest wsparcie "z dołów". Po to, by KP mogła dalej łatwiej kontrolować Sajudis, doszło do oddzielenia się litewskiej KP od KPZS. W ten sposób litewscy komuniści próbują podnieść swój autorytet. Był to genialny krok polityczny. KPZS stać się miała instytucją skupiającą na sobie niezadowolenie mas itp. To się częściowo udało. No, a politycy Sajudisu powinni się jeszcze wiele nauczyć, także i od samych komunistów. Na przykład: jak czekać na odpowiedni moment i zrealizować swoje strategiczne plany.
2. Wszystkie partie polityczne - poza KP - to właściwie składowe części Sajudisu. Niektóre z nich istniały w podziemiu jeszcze przed jego powstaniem (np. Litewska Partia Socjalistyczna). Pojawienie się partii to swoista krystalizacja, polaryzacja Sajudisu. Większość popieranych przez Sajudis kandydatów do Rady Najwyższej Litwy to przedstawiciele różnych partii politycznych. Do tej pory nie ma na Litwie dostatecznie silnych partii politycznych. Jedna z silniejszych, mająca szerokie kontakty za granicą, to Litewska Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna. Należałoby też wspomnieć o Litewskim Ruchu Liberalnym, który nie wyrósł jeszcze na partię, ale zebrał już znaczny potencjał intelektualny. Myślę, że liberałowie, jako partia mają przed sobą przyszłość.
3. Przede wszystkim chciałabym powiedzieć, że V. Landsbergis jest nie prezydentem, ale przewodniczącym Rady Najwyższej, a to zupełnie różne rzeczy. Myślę, że komuniści nie byli zadowoleni z wyboru Landsbergisa. Poza tym, prawie do ostatniej minuty dla wielu nie było jasne, kto będzie wybrany - czy Brazauskas, czy Landsbergis. Jakby nie było. nie stanowi to dla Landsbergisa problemu we współpracy z przewodniczącymi Rad Najwyższych Łotwy i Estonii.
4. Przywódca państwa powinien być bezpartyjny tj. nie należący do skompromitowanej w oczach całego świata partii. (KP).
5. Radę Ministrów sformowała premier K. Prunskiene, swoich zastępców wybrała także ona. Na stanowiskach pozostała część starych ministrów, a także niektórzy kierownicy w przemyśle ciężkim i specjaliści, którzy wszyscy są do tej pory komunistami.
6. O ile wiadomo - cenzury ze strony rządu nie ma. Pozycja Sajudisu, a tym samym i V. Landsbergisa jest słabsza na prowincji tj. na wsi i w małych miastach. Odpowiednio silniejsza jest tam KPL pod przewodnictwem Brazauskasa. Jak wiadomo, KPL aktywnie pracuje na prowincji. Jednym z przykładów takiej działalności jest formowa- nie się litewskiej partii agrarnej, w którą, jak można sądzić, w przyszłości przeistoczy się KPL.
7. Celem blokady ekonomicznej było wykazanie, że litewska gospodarka jest całkowicie zintegrowana z gospodarką ZSRS. Chciano także w ten sposób wywołać zamieszki wśród mieszkańców Litwy. Gdyby się to udało, skutki byłby dla Litwy zgubne, np. zaczęłoby się odwoływanie posłów do Rady Najwyższej itp. Lecz i trwająca kilka miesięcy blokada ekonomiczna przyniosła niezwykle duże szkody, które naprawić będzie bardzo trudno.
Litewska Rada Najwyższa pierwsza była gotowa do przyjęcia deklaracji niepodległości, przed Radami Łotwy i Estonii, a także od razu odwołała swoich deputowanych do Rady ZSRS. Teraz anulować decyzję Litewskiej Rady Najwyższej może tylko zjazd deputowanych ludowych ZSRS, który jest obecnie zupełnie inny niż to było wcześniej. Nie była wtedy jeszcze utworzona rada prezydencka pod przewodnictwem prezydenta ZSRS którym to sposobem Gorbaczow próbował zastraszyć inne republiki. Jednak właśnie dlatego Litwa zaczęła bardzo intensywnie nawiązywać bezpośrednie stosunki ekonomiczne z innymi republikami, w tym i z Moskwą. (Jest to bardzo korzystne m.in. dla Związku Sowieckiego).
8. Uznano to za jedyne wyjście z powstałej sytuacji.
9. To krok do rokowań z Moskwą. W końcu właśnie z tego względu przyjęty został akt "O odbudowie niepodległości Republiki Litewskiej".
10. W komisjach Rady Najwyższej trwały dyskusja na temat przyjęcia moratorium. Ze swojej strony Prunskiene potrafiła upewnić parlament o konieczności tego kroku. Landsbergis wraz z K. Prunskiene pojechali na Kreml; myślę, że to ostatecznie zadecydowało o przyjęciu moratorium.
11. Społeczeństwo, podobnie jak deputowani podzieliło się na dwie części: jedni są za, drudzy przeciw. To, że zwyciężył pragmatyzm, dla wielu idealistycznie myślących i patriotycznie nastawionych ludzi stanowiło swoisty szok i ogromne rozczarowanie. Niektórzy zmienili później swoją opinię, pomyślawszy, że być może nie było innego wyjścia.
12. Tak. Liga Wolności Litwy i Narodowy Ruch Młodzieży "Młoda Litwa" organizowały i nadal organizują mityngi (niestety, nie mające popularności) i pikiety na Placu Niepodległości, przed gmachem Rady Najwyższej, a także przed budynkiem Rady Ministrów.
Przeciwko moratorium głosowało część najbardziej radykalnie nastawionych deputowanych do Rady Najwyższej, w tym prawie wszyscy deputowani z Kowna.
ANTANAS TERLECKAS - Litewska Liga Wolności
1. O Sajudisie mówić można jedynie w czasie przeszłym. Obecnie Sajudis jest zerem, żadnej roli w życiu politycznym nie odgrywa. Komuniści odegrali wielką rolę w jego utworzenu. Gdy Moskwa i litewskie KGB dostrzegły, że ruch narodowy bardzo się wzmaga, zrozumiały, że należy uczynić wszystko dla jego neutralizacji. Wtedy to za przyzwoleniem Moskwy i KGB zorganizowano Sajudis. Litewska inteligencja zaś nie zrozumiała dobrze jaką rolę odgrywa Sajudis w planach Moskwy. Dzięki Bogu, inteligencja nasza pozostała wierna ideałom niepodległości.
2. Partie polityczne na Litwie są nieznaczące, nieliczne i żadnej roli nie odgrywają.
3.-4. Jasne. Na wybór Landsbergisa komuniści zareagowali bardzo negatywnie, uczynili wszystko by został wybrany Brazauskas. Jednak większość posłów do parlamentu to niekomuniści i w ten sposób został wybrany Landsbergis.
5. Wielkim błędem była nominacja Prunskiene na premiera. Odegrała komedię wystąpienia z Partii, podczas gdy w rzeczywistości pozostaje aktywną działaczką partyjną. Broni ona interesów Moskwy.
6. Prasa jest do tej pory kontrolowana przez partię komunistyczną. Jedynie "Lietuvos Aidas" nie jest przez nich kontrolowany, lecz i on jest bardzo tchórzliwy, atakowany przez komunistów, natychmiast ustępuje.
7. Być może byłaby wprowadzona blokada i przeciwko Łotwie i Estonii, jednak przynosi ona wielkie straty ekonomiczne także Moskwie. Ponieważ my pierwsi ogłosiliśmy deklarację niepodległości, toteż przeciwko nam wprowadzono blokadę ekonomiczną.
8. Komuniści odegrali główną rolę w przyjęciu moratorium. Wywarli wielki nacisk. Prunskiene ze swoją drużyną bezpośrednio groziła wywołaniem kryzysu rządowego.
9. Landsbergis zgodził się, ponieważ był bardzo osamotniony, czuł stały nacisk ze strony komunistów. Winien jest i sam naród, był bowiem bardzo apatyczny.
10. Prunskiene prowadziła tajne negocjacje z Moskwą, tworząc wrażenie, że Gorbaczow liczy się tylko z nią. Gorbaczow w Moskwie wywierał moralny i fizyczny nacisk, groził, że litewscy parlamentarzyści nie wrócą do domu, dopóki nie zgodzą się przyjąć moratorium.
11. Skutki moratorium są bardzo negatywne. Naród się podzielił, większość jest rozczarowana.
12. Przeciwko moratorium głosowało 35 osób. Ani jedna - poza Ligą Wolności Litwy - siła polityczna nie przeciw- stawiła się zdecydowanie moratorium. My i przed i po ogłoszeniu moratorium organizowaliśmy pikiety, wiece, protestowaliśmy.