ZA GRANICĄ
___________________________________________________________________________
Mariusz Pawelec
KOnSerwatyzm W Szwecji
Czy jesteśmy świadkami zasadniczego zwrotu w poglądach politycznych obywateli Królestwa Szwecji? Pytanie takie zadaje sobie wielu obserwatorów skandynawskiej sceny politycznej. Powodem doń stała się niedawna porażka wyborcza szwedzkiej partii socjaldemokratycznej: sprawującej władzę w sojuszu z komunistami prawie niepodzielnie od roku 1932. Czy można zatem mówić o obaleniu dominacji lewicy i upadku mitu "czerwonej Szwecji"? Z pewnością jest to zbyt duży optymizm. Wyniki wyborcze wskazują na utratę wpływów w 349-osobowym Riksdagu stratą zaledwie 5 proc. głosów szwedzkiego elektora- tu. Ta nieznaczna strata powoduje jednak utratę większości parlamentarnej. Uzyskując wraz z komunistami 158 mandatów (45,2 proc. miejsc) Szwedzka Partia Socjaldemokratyczna (SAP) z dotychczasowym premierem Ingvarem Carissonem zmuszona jest zatem przejść do opozycji wobec rządu tworzonego przez blok ugrupowań centroprawicy.
Może to natomiast zainicjować proces przekształcenia politycznego obrazu Szwecji, lecz powodzenie rządów koalicji zależeć będzie od jej spójności i wzajemnej lojalności tworzących ją partnerów. Przypomnijmy, iż przed szwedzką centroprawicą podobne możliwości otworzyły się, także po nieznacznym zwycięstwie, w wyborach w 1976 r. Powołany wówczas koalicyjny rząd Tjorbjorna Falladina, złożony z przedstawicieli postagrarnej partii Centrum, liberałów i konserwatystów na skutek wzajemnych tarć utrzymał się przez dwa lata. Na czele nowego mniejszościowego gabinetu złożonego jedynie z liberałów stanął Ole Ullsten, dotrwał on jednak jedynie do wyborów w 1979 roku, kiedy to ponownie próbę sformułowania koalicyjnego gabinetu trzech partii "niesocjalistycznych" podjął Falladin, przywódca Centrum. W wyniku rozbieżności ocen polityki rządu w 1981 roku gabinet opuścili przedstawiciele partii konserwatywnej. W roku następnym socjaldemokraci pod wodzą Olofa Palme triumfalnie powrócili do steru władzy. Przyczyną niepowodzeń centroprawicy okazał się brak wewnętrznej spójności jej programu, inicjatyw i priorytetów politycznych. Aby rysująca się dziś szansa przeorientowania Szwecji "na prawo" nie została zaprzepaszczona, konieczne jest uniknięcie poprzednio popełnianych błędów.
Znaczącą rolę w koalicji centroprawicy odgrywa partia konserwatywna, ona też odniosła stosunkowo duży sukces wyborczy, zaś jej przywódcy Carlowi Bildtowi powierzono mediacje w sprawie utworzenia nowego gabinetu. Świadczy to, wbrew wszelkie- go rodzaju insynuacjom demagogów z obozu "postępu i światła", o atrakcyjności orientacji konserwatywnej nawet w społeczeństwie tak zrelatywizowanym ideowo jak społeczeństwo szwedzkie.
Procesowi formowania się stronnictwa konserwatywnego w Szwecji sprzyjała podjęta w początkach ubiegłego stulecia dyskusja nad ustawą zasadniczą, zwłaszcza pozycją monarchy i prerogatywami jego władzy. Spór o model ustrojowy państwa kształtował zasadniczy podział polityczny na Lewicę-liberałów i Prawicę-konserwatystów. W latach 1840-1850 w obu izbach bikameralnego jeszcze wówczas Riksdagu zawiązały się grupy deputowanych o programie zachowawczym, znajdujące oparcie głównie w arystokracji rodowej oraz wśród wyższych warstw urzędniczych. Istotne znaczenie w kreowaniu politycznego oblicza szwedzkiej prawicy odegrał, założony w Sztokholmie w 1884 r. i ukazujący się do dziś, dziennik „Svenska Dagbladet”. Przełom XIX i XX stulecia to okres odchodzenia 0d luźnych struktur organizacyjnych typu klubowego i działalności skoncentrowanej jedynie na aktywności parlamentarnej. Powołanie konkurencyjnej Partii Posiadaczy i Obywateli, o przewadze elementów burżuazyjnych, wpłynęło stymulująco na utworzenie w 1912 r. jednolitej partii członkowskiej pod tradycyjną nazwą Partii Prawicy (Hogrepartiet). Obok partii liberalnej konserwatyści stanowili główne ugrupowanie wywierające zasadniczy wpływ i na życie polityczne kraju. Wzajemna rywalizacja obu tych formacji ułatwiła w pewien sposób rozwój partii socjaldemokratycznej, która nierzadko korzystała z poparcia liberałów. Postępująca w okresie międzywojennym radykalizacja społeczeństwa szwedzkiego powodowała zawężanie się wpływów Hogre. Wybory w 1932 r. przyniosły konserwatystom utratę 15 mandatów (w roku 1928 dysponowali 73 mandatami). Kolejne wybory jesienią 1936 r. potwierdziły postępujący spadek poparcia, wobec dotychczasowych 58 uzyskali oni zaledwie 44 miejsca w Riksdagu. Tuż po zakończeniu II wojny światowej, w latach 1944-1948, Hogre przeżywała okres zwiększenia swej popularności, dysponując w organie ustawodawczym - wśród partii centrum i prawicy - największą liczbą mandatów, będąc drugim najsilniejszym ugrupowaniem (po socjaldemokratach) w ramach systemu szwedzkich partii politycznych. Źródłem powodzenia stało się przeobrażenie społecznej bazy partii konserwatywnej.
W większym stopniu niż w latach trzydziestych stała się ona wyrazicielką interesów i aspiracji politycznych zamożnej burżuazji oraz elity menedżersko-biurokratycznej. Okres silnej opozycji Hogre zakończył się niekorzystnymi wyborami z 1948 r., kiedy to konserwatyści utracili 16 miejsc w dwuizbowym parlamencie uzyskując zaledwie 12,3 proc. głosów elektoratu. Tym samym dysponując 23 mandatami partia konserwatywna straciła pozycję ugrupowania dominującego wśród partii opozycji na rzecz liberałów, którzy niemal podwoili swą reprezentację kosztem innych sił centroprawicy. Sukces liberałów wynikał ze skutecznie przeprowadzonej krytyki ingerencji państwa w sferę gospodarki, prowadzonej przez socjaldemokratyczny gabinet.
Nowy przywódca Hogre Jarl Hjalmarsson, kierujący partią od 1950 r., zdołał odbudować zaufanie społeczeństwa pozyskując wyborców drobnomieszczańskich hasłem antyetatyzmu i "demokracji posiadania". Przyniosło to nieznaczny wzrost popularności konserwatystów. W wyborach w 1952 roku uzyskali 14,4 proc. głosów i 31 mandatów. Lata pięćdziesiąte upłynęły w Szwecji pod znakiem napięć społecznych, wynikłych na tle stosunków pracy, wysokości płac i świadczeń socjalnych. Próby wychodzenia przez socjaldemokratyczny rząd naprzeciw żądaniom pracowników i emerytów spotkały się ze zdecydowanym sprzeciwem konserwatystów reprezentujących sfery pracodawców. Kolejne wybory w 1956 r. przyniosły potwierdzenie "przesunięci na prawo" sympatii elektoratu i wzrost wpływów Hogre. Skala społecznego poparcia wzrosła z 14,4 do 17,1 proc. Także przedterminowe wybory z 1958 r. potwierdziły tę tendencję, Partia Prawicy otrzymała 19,5 proc. głosów, dystansując liberałów i ponownie obejmując prymat wśród ugrupowań centroprawicy.
Schyłek lat pięćdziesiątych zaznaczył się zaognieniem sporów między rządzącą socjaldemokracją a borgerlinga partier - partiami burżuazyjnymi. Życie polityczne Szwecji zdominowane zostało wówczas przez zagadnienia polityki ekonomiczno-finansowej (kwestie nierównowagi budżetowej, długów państwowych oraz reżimu oszczędnościowego w gospodarce). Rząd Tage Erlandera forsował projekt pokrycia powstałego deficytu budżetowego przez dalsze podniesienie podatków. Konserwatywna Hogre wystąpiła zaś ze stanowczymi postulatami obniżenia podatków, zmniejszenia kosztów utrzymania aparatu państwowego oraz wydatków na cele socjalne. Przed groźbą kolejnych przedterminowych wyborów uratowało rząd poparcie posłów komunistycznych. Inną zapalną kwestią stała się parlamentarna dyskusja nad systemem zabezpieczeń społecznych. Obóz lewicy, wsparty przez centralę związków zawodowych, zgłosił projekt powszechnego systemu emerytalnego, prawica zaś optowała za dobrowolnością systemu świadczeń. Rządowy projekt przeszedł w Riksdagu większością zaledwie jednego głosu. Miało to jednak decydujące znaczenie w preferencjach wyborczych szwedzkiego elektoratu. Wybory w 1960 r. przyniosły wzrost liczby głosów oddanych na socjaldemokratów i spadek popularności konserwatystów. Społeczne poparcie zmalało z 19,5 proc. w 1958 roku do 16,5 proc. w 1960 roku. Mimo wzmocnienia swej reprezentacji w izbie wyższej o trzy mandaty, w niższej pochodzącej z bezpośrednich wyborów utracili konserwatyści sześć mandatów z dotychczasowych 45.
Lansowana przez lewicę wizja "społeczeństwa dobrobytu" (Valfardssamhalle) zakładała dalszą rozbudowę państwowego systemu świadczeń. Jej głównymi krytykami negującymi zasadność byli konserwatyści podnoszący kwestię kosztowności tego typu przedsięwzięć, niedostatek funduszy i trudności w ich gromadzeniu. Pozostałe partie centroprawicy nie podzieliły jednakże stanowiska Hogre, zgłaszając własne propozycje świadczeń. Rozbieżności te zostały zręcznie wykorzystane przez socjaldemokratów. Konsolidacja opozycji oznaczałaby bowiem, wobec mniejszościowej reprezentacji parlamentarnej SAP, niebezpieczeństwo utraty przez nią władzy. Niepowodzenia parlamentarne odbiły się spadkiem poparcia społecznego na rzecz konserwatystów. W latach sześćdziesiątych Hogre przeżywa regres swej popularności. Kolejne wybory przynoszą osłabienie wpływów: 1964 - 14,7 proc. głosów, 1968 - 13,9 proc. głosów, 1970 - 11,5 proc. głosów.
W tej sytuacji par1ia konserwatywna zmuszona była do zmiany swego programu, kierownictwa, a także samej nazwy. Począwszy od 1969 r. występuje ona pod nazwą Umiarkowanej Par1ii Koalicyjnej (Moderata Samingspartiet). Nowe wybory z 1973 r. przyniosły kierowanej przez 52-letniego Gosta Bohmana par1ii konserwatywnej wzrost poparcia elektoratu do 14,3 proc., mandatów o 1O, co dawało reprezentację parlamentarną liczącą 51 deputowanych. Pozwoliło jej to na powrót do poziomu popularności wyborczej z lat 1950-1968. Charakterystyczną cechą stało się zdobycie większej liczby głosów w dużych miastach. Tradycyjnymi obszarami wpływów konserwatystów są: w Svealandii wschodnie części hrabstw Vastmaland, Uppland, Sodermanland oraz miasto Sztokholm, w Gotalandii Vaster - i Ostergotaland, Smaland, Dalsiand na zachodzie oraz Skania na południu Szwecji. Kolejne elekcje potwierdziły atrakcyjność programu Moderata. W 1976 roku powiększyła ona swoją reprezentację do 55 miejsc w Riksdagu. Razem z innymi par1iami centroprawicy jako dotychczasowa opozycja uzyskali wówczas o 11 mandatów więcej niż komuniści i socjaldemokraci traktowani łącznie. Mając za sobą poparcie większości (52,5 proc.) wyborców oraz przewagę w parlamencie, par1ie centrolewicy sięgnęły po możliwość utworzenia koalicyjnego rządu większościowego. Wybory z 16 września 1979 r. pozwoliły na utrzymanie się u steru rządu koalicji z udziałem Moderata, która okazała się najsilniejszym wsp6/par1nerem. Wzajemne sprzeczności w łonie ugrupowań centroprawicy doprowadziły do osłabienia jej pozycji na arenie politycznej. Do władzy powrócili ponownie socjaldemokraci odnosząc sukcesy wyborcze w latach 1982, 1985 i 1988.
Tegoroczna elekcja przyniosła nie tylko spadek popularności lewicy, ale także i politycznego centrum. Zwycięzcą może natomiast określić się par1ia konserwatywna, która otrzymała w wyniku wyborów z dnia 15 września br. 80 mandatów.
Umiarkowana Par1ia Koalicyjna cieszy się silnym poparciem w kołach wielkiego kapitału, przychylnością armii i ewangelickiego Szwedzkiego Kościoła Państwowego, wpływowe organizacje pracodawców, z SAF (Svenska Arbeitsgivareforening) na czele, udzielają jej stałego wsparcia o charakterze finansowym. Zachowawczy program, polityka hamowania roszczeń socjalnych, opozycja wobec związków zawodowych to główne wyznaczniki działań politycznych Moderata Samingspartiet.
Jeśli zaś chodzi o program polityczny, to zawiera on treści o zdecydowanie prawicowym wydźwięku: poparcie dla instytucji monarchii, postulaty ograniczenia socjalnej aktywności państwa i nakładów na ten cel przeznaczanych, żądanie zwiększenia podatków pośrednich, hasło dalszego umacniania sektora prywatnego w gospodarce. W polityce zagranicznej konserwatyści opowiadają się wprawdzie za neutralnością Szwecji, niemniej jednak postulują rozbudowę szwedzkiego potencjału obronnego, z bronią nuklearną włącznie.